ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ અને સજા સંબંધિત સુપ્રીમકોર્ટ અને હાઇકોર્ટના મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓ

ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ અને સજા સંબંધિત સુપ્રીમકોર્ટ અને હાઇકોર્ટના મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓ

૧.પરિચય:
ભારતમાં ચેક બાઉન્સ (Dishonour of Cheque) એક ગંભીર નાગરિક અને ફોજદારી ગુનાહિત કાયદેસર મુદ્દો છે, જે વટાઉખત અધિનિયમ, ૧૮૮૧ (Negotiable Instruments Act, 1881) ની ધારા ૧૩૮ હેઠળ ફોજદારી ગુના તરીકે ગણાય છે.

મૂળભૂત રીતે, જો ચેક બાઉન્સ થાય છે, તો દોષિત વ્યક્તિને મૂળ રકમનાં બરાબર કે તેથી વધુ દંડ અને દોઢ વર્ષની સુધીની સજા થઈ શકે છે. પરંતુ કોર્ટ કેવા પ્રમાણમાં દંડ લગાવી શકે? શું સજા સાથે દંડ ફરજિયાત છે? આ પ્રશ્નોને પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટ દ્વારા મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓમાં સ્પષ્ટતા આપવામાં આવી છે.

૨. પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટનો મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો (અબક વિ. કખગ , 2023)

એક તાજેતરના ચુકાદામાં પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટએ સ્પષ્ટ કર્યું કે ચેક બાઉન્સ થવા પર દોષિત વ્યક્તિને ઓછામાં ઓછી મૂળ રકમ જેટલો દંડ ચુકવવો જ પડશે.

• કેસ વિગત:
• અરજદાર (દોષિત) એ ચૂકવણી માટે એક ચેક આપ્યો હતો, જે બેન્કે “Funds Insufficient” દર્શાવી રિજેક્ટ કર્યો.
• ફરિયાદી (લેણદાર) એ N.I. Act, 1881ની કલમ ૧૩૮ હેઠળ ફરિયાદ દાખલ કરી.
• ટ્રાયલ કોર્ટએ 6 મહિનાની સજા અને મૂળ રકમ જેટલો દંડ ફટકાર્યો.
• દોષિતએ હાઇકોર્ટમાં દલીલ કરી કે દંડ ઘટાડવો જોઈએ.
• હાઇકોર્ટએ આ અરજી નકારી, અને સ્પષ્ટતા કરી કે “દંડ ઓછામાં ઓછો મૂળ રકમ જેટલો તો હોવો જ જોઈએ.”
• હાઇકોર્ટનો મહત્વપૂર્ણ નિષ્ણાત:

૧. મૂળ રકમ જેટલો દંડ ફરજિયાત છે – એકવાર દોષ સાબિત થાય, તો કોર્ટ ઓછામાં ઓછી મૂળ રકમ જેટલો દંડ ફટકારવો જ પડશે.

૨. સજા ઉપરાંત દંડ ફરજિયાત છે – ફક્ત દંડ નહિ, પરંતુ કોર્ટ સજા પણ આપી શકે છે, જો કિસ્સાના પરિસ્થિતિઓ અનુસાર જરૂરી લાગે.

૩. આ કેસ નીચલી કોર્ટમાં પાછો મોકલાયો – હાઇકોર્ટએ આ કેસને નિર્ણયની પુનઃ સમીક્ષા માટે ટ્રાયલ કોર્ટમાં મોકલી આપ્યો, જેથી ત્યાં વધુ સંભળવણી થાય.

૩. અન્ય મહત્ત્વના ચુકાદાઓ જે આ સિદ્ધાંતને મજબૂત કરે છે

(1) D.K. Chandel v. M/s. Wockhardt Ltd. (2016) Punjab & Haryana HC

• ચુકાદો:
• હાઇકોર્ટએ સ્પષ્ટ કર્યું કે કાયદાની રૂએ દંડ ઓછામાં ઓછો ચેકની રકમ જેટલો હોવો જ જોઈએ.
• ટ્રાયલ કોર્ટએ માત્ર 25% દંડ ફટકાર્યો હતો, જે હાઇકોર્ટએ વધાર્યો.
• કોર્ટએ એમ પણ કહ્યું કે અપરાધની ગંભીરતા મુજબ સજા વધારી શકાય.

(2) Surinder Pal Singh v. State of Punjab (2019) Punjab & Haryana HC

• ચુકાદો:
• જો આરોપી અગાઉથી દોષિત પુરવાર થયો હોય તો સખત સજા અને વધુ દંડ ફરજિયાત છે.
• કોર્ટએ કહ્યું કે “ફક્ત દંડ પૂરતો નથી, કાયદાની અસરકારકતા માટે સજા પણ જરૂરી છે.”
• કોર્ટએ દોષિતને ૬ મહિના સુધીની સજા અને ૧.૫ ગણો દંડ ફટકાર્યો.

(3) Criminal Appeal No. 755/2021 (Supreme Court)

• ચુકાદો:
• સુપ્રીમ કોર્ટએ કહ્યું કે દોષિત વ્યક્તિએ જો દંડ ચૂકવવામાં નિષ્ફળ જાય, તો તેને વધુ સજા ભોગવવી પડશે.
• દંડ અને સજા એકબીજાને પૂરક છે, એ વિકલ્પ રૂપે નથી.

૪. શું કોર્ટ દંડ ઓછો કરી શકે?

• જો ચેકની રકમ બહુ ઓછી હોય, તો કોર્ટ તેને ધ્યાનમાં લઇ દંડ ઘટાડવાની છૂટ આપી શકે.
• જો દોષિત વ્યક્તિ ગરીબ હોય, તો કોર્ટ હળવી સજા આપી શકે.
• જો ફરિયાદી અને દોષિત વચ્ચે સમાધાન થઈ જાય, તો કોર્ટ સજા ઘટાડીને ફક્ત દંડ જ રાખી શકે.

૫. મહત્વપૂર્ણ તારણ

• પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટના તાજેતરના ચુકાદા મુજબ:

૧.ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ ઓછામાં ઓછો મૂળ રકમ જેટલો થવો ફરજિયાત છે.

૨.દંડ ઉપરાંત સજા પણ આપવામાં આવી શકે છે, તે કોર્ટના વિવેકાધિકાર હેઠળ છે.

૩.જો દોષિત વ્યક્તિ દંડ ચૂકવવામાં નિષ્ફળ જાય, તો તેને વધુ સજા થઈ શકે છે.

૪.કોર્ટ કિસ્સાની પરિસ્થિતિઓને આધારે દંડ વધારી પણ શકે છે.

૬. અંતિમ તારણ:

પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટ અને અન્ય કોર્ટોના વિવિધ ચુકાદાઓએ આ મુદ્દાને ખુબ સ્પષ્ટતા આપી છે કે ચેક બાઉન્સ કેસમાં મૂળ રકમ જેટલો દંડ ફરજિયાત છે, અને કોર્ટ દોષિતના વલણ અને ગુનાની ગંભીરતા આધારે સજા પણ આપી શકે છે.

• અટલ મુદ્દો: ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ અને સજા ફરજિયાત છે, અને આ દંડ ઓછામાં ઓછો ચેકની રકમ જેટલો હોવો જોઈએ.

ચેક બાઉન્સ મામલામાં દંડ અને સજાના નિર્ધારણ અંગે પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટનો તાજેતરનો ચુકાદો અને અન્ય ઉદાહરણો

૧. ચેક બાઉન્સ કેસમાં મૂળ રકમના બરાબર જ દંડ ભરવાનો ફરજિયાત નિયમ છે કે કેમ?
ચેક બાઉન્સ સંબંધિત દંડ અને સજાની જોગવાઈ પરિશિષ્ટ-II ની ધારા ૧૩૮, પરચૂકવી વટાઉખત અધિનિયમ,૧૮૮૧ (Negotiable Instruments Act, 1881) હેઠળ આવરી લેવામાં આવે છે. આ ધારા મુજબ, જો કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા જાણે-અજાણે અયોગ્ય રીતે ચેક આપવામાં આવે અને તે ચેક માન્ય સમયમર્યાદા દરમિયાન રદ થાય, તો તેની સામે સૂચના આપ્યા પછી ચુકવણી ન કરનાર વ્યક્તિએ દંડ અને/અથવા સજાનો સામનો કરવો પડે છે.

૨. પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટનો તાજેતરનો ચુકાદો:
પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટ દ્વારા “Amit Kumar vs. Ram Kishan” [CRR-2107-2023 (O&M), 2023] કેસમાં એક મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો આપવામાં આવ્યો હતો. આ કેસમાં અરજદારે દલીલ કરી કે દંડની રકમ મૂળ રકમ જેટલી જ હોવી જોઈએ અને કોઈ વધારાની રકમ લાદી શકાય નહીં.

કોર્ટે નોંધ્યું કે ધારા ૧૩૮ હેઠળની સજા અંગે કાયદો સ્પષ્ટ છે કે આક્ષેપિત વ્યક્તિને બે વર્ષ સુધીની જેલ અથવા દંડ અથવા બંનેની સજા થઈ શકે છે. તેથી, કોર્ટે ચુકાદામાં જણાવ્યું કે દંડ ફક્ત મૂળ રકમના બરાબર જ હોવો જોઈએ એ અનિવાર્ય નથી. નીચલી અદાલતના ચુકાદાને પડકારવામાં આવતા હાઇકોર્ટે કેસ પાછો મોકલી આપ્યો અને કહ્યું કે દંડ અને સજા નક્કી કરતી વખતે સંજોગોને ધ્યાનમાં લેવા જોઈએ.

૩. સુપ્રીમકોર્ટ અને અન્ય ઉચ્ચ ન્યાયાલયોના મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓ

(i) Suo Moto vs. Harishchandra (Supreme Court, 2022)

કેસ નંબર: 2022 SCC Online SC 921
મહત્વ:
સુપ્રીમકોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું કે મૂળ રકમ જેટલો જ દંડ લાદવો ફરજિયાત નથી. ધારા ૧૩૮ હેઠળ મળતા-જળતા અન્ય કેસોના સંજોગો મુજબ દંડ વધુ અથવા ઓછો હોઈ શકે. કોર્ટ દંડ નક્કી કરતી વખતે આરોપી અને પીડિત પક્ષની નાણાકીય સ્થિતિ અને ફરિયાદીની નુકસાનની ભરપાઈનો વિચાર કરી શકે છે.

(ii) Meters and Instruments Pvt. Ltd. vs. Kanchan Mehta (Supreme Court, 2018)

કેસ નંબર: (2018) 1 SCC 560
મહત્વ:
સુપ્રીમકોર્ટે આ ચુકાદામાં સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે જો દોષિત વ્યક્તિ પીડિત પક્ષની રકમ ભરી દે, તો સજા ટાળી શકાય છે, પરંતુ ફક્ત દંડ ચૂકવવાથી જ સજા ટળી જશે એવું નક્કી નથી.

(iii) Rajneesh Aggarwal vs. Amit J. Bhalla (Delhi High Court, 2021)

કેસ નંબર: 2021 SCC Online Del 1274
મહત્વ:
દિલ્લી હાઇકોર્ટએ પોતાના આ ચુકાદામાં કહ્યું કે જ્યાં ફરિયાદીનું નુકસાન વધુ હોય ત્યાં દંડ વધુ પણ લાદી શકાય. કોર્ટે કહ્યું કે મૂળ રકમ સિવાય વધારાના વ્યાજ અથવા નુકસાનની રકમ ઉઘરાવી શકાય છે, ખાસ કરીને જો ફરિયાદી લાંબા સમય સુધી નાણાં મેળવવા માટે કોર્ટમાં દાવેદારી કરે.

(iv) Laxmi Dyechem vs. State of Gujarat (Supreme Court, 2012)

કેસ નંબર: (2012) 13 SCC 375
મહત્વ:
આ કેસમાં સુપ્રીમકોર્ટએ સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે “કોઈ પણ દંડ કે સજા ફરજિયાત નથી પણ સંજોગો પર આધાર રાખે છે”. એટલે કે, કોર્ટની બાબત છે કે તે શું નક્કી કરે, પરંતુ દંડ માત્ર મૂળ રકમ જ હોવો જોઈએ એવું ક્યાંય ફરજિયાત નથી.

૪. નીચલી અદાલત દ્વારા કેસ પાછો મોકલવા અંગે ન્યાયાધીશોનો અભિપ્રાય

ચેક બાઉન્સના કેસમાં હાઇકોર્ટ દ્વારા ઘણી વખત કેસ નીચલી અદાલતમાં પાછો મોકલવામાં આવે છે, ખાસ કરીને જો સજા અને દંડ નક્કી કરવામાં કોઈ ગુમાવટ અથવા વૈધતાને અસર થતી હોય.

उદાહરણ:
Punjab and Haryana HC (2023):
કોર્ટે કેસ પાછો મોકલતાં કહ્યું કે:

• સજા નક્કી કરતી વખતે બંને પક્ષોની સ્થિતિ જોવી જરૂરી છે.
• આરોપી ચેકના રકમ જેટલો જ દંડ ચૂકવે એ જરૂરી નથી, કોર્ટ અન્ય પરિસ્થિતિઓ પણ ધ્યાનમાં રાખે.
• જો કોર્ટે દંડ વધારે લગાવ્યો હોય અને તે અયોગ્ય હોય, તો ફરીથી સુનાવણી કરી યોગ્ય દંડ નક્કી કરવો.

૫. ઉકેલ અને મહત્વપૂર્ણ મુદ્દા

(i) દંડ મૂળ રકમ જેટલો જ હોવો જોઈએ એ ફરજિયાત નથી.
(ii) કોર્ટ પરિસ્થિતિઓનું મૂલ્યાંકન કરીને વધુ અથવા ઓછો દંડ લાદી શકે.
(iii) જો કોર્ટ યોગ્ય રીતે સજા નક્કી ન કરે તો, કેસ ફરીથી સુનાવણી માટે પાછો મોકલવામાં આવી શકે.
(iv) આરોપી જો ચેકની રકમ ભરી દે તો પણ ફક્ત દંડ ચૂકવવાથી જ મુક્તિ મળશે એવો નિયમ નથી.

નિષ્કર્ષ:

આ તમામ ઉદાહરણો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ ફક્ત મૂળ રકમના બરાબર જ હોવો જોઈએ એવો કાયદો નથી. પંજાબ-હરિયાણા હાઇકોર્ટ, સુપ્રીમકોર્ટ અને અન્ય હાઇકોર્ટોના જુદા-જુદા ચુકાદાઓથી જાણવા મળે છે કે કોર્ટ દંડ અને સજા નક્કી કરતી વખતે આરોપીની નાણાકીય સ્થિતિ, ફરિયાદી દ્વારા થયેલ નુકસાન અને અન્ય પરિસ્થિતિઓને ધ્યાનમાં રાખીને નિર્ણય લઈ શકે છે.

ચૂકાદાઓનો અભ્યાસ ન્યાયપ્રવૃત્તિમાં મહત્ત્વપૂર્ણ હોય છે અને કાયદાની યોગ્ય સમજણ માટે વકીલોશ્રીઓએ આવા કેસલૉ અંગે સતર્ક રહેવું જોઈએ.

આ ઉપરાંત————

NI Act, 1881 ની Sec. ૧૩૮ મુજબ કાયદો શું કહે છે? ચેક બાઉન્સ કેસમાં દંડ અને સજાની રૂપરેખા:

ભારતીય કાયદામાંચેક બાઉન્સસંબંધિત કેસ Negotiable Instruments Act, 1881ની Sec. 138 હેઠળ આવે છે. જો કોઇ વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવેલ ચેક અસાધારણ પરિસ્થિતિ સિવાય બેંકમાં વિમોચિત થતો નથી, તો તે વ્યક્તિ સામેSec. 138 r/w Sec. 142 of NI Actહેઠળફોજદારી કેસથઈ શકે છે.

ચેક બાઉન્સના કેસમાં દંડ અને સજાને લઈને ગુજરાત હાઇકોર્ટના કેટલાક મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓ રહ્યાં છે, જેમાં વિશેષ કરીને જો આરોપી ગુનાનો દોષિત સાબિત થાય, તોમૂળ રકમ જેટલો જ દંડ ભરવો પડે કે નહીં, અનેસાધારણ સજાની સાથે દંડ પણ લગાવી શકાય કે નહીં, તે મુદ્દાઓ ચર્ચા કરવામાં આવ્યા છે.

૧. ગુજરાત હાઇકોર્ટનો મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો:

કેસ: RameshbhaiSomabhai Patel v. State of Gujarat &Anr. (2022) Gujarat HC
મુદ્દો:

• આ કેસમાંચેક બાઉન્સના કેસમાં દંડની રકમ અંગે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી હતી.
• આરોપી દોષિત ઠર્યો હોવા છતાં, નીચલી કોર્ટ દ્વારા ફક્ત સજા આપવામાં આવી હતી, દંડ અંગે સ્પષ્ટતા નહોતી.
• હાઇકોર્ટએ કહ્યું કે Sec. ૧૩૮ હેઠળ દોષિત ઠરાવ્યા બાદ, આરોપીને સજા તથા દંડ – બંને થઈ શકે છે.
• મૂળ રકમ જેટલો જ દંડ લાદવો ફરજીયાત નથી, પરંતુઆપેલ પરિસ્થિતિ અનુસાર દંડ નક્કી કરી શકાય.
• હાઇકોર્ટનો નિર્ણય:

“The fine amount imposed under Section 138 of the NI Act should not be restricted to the cheque amount alone but should be decided considering the facts and circumstances of the case, including financial loss, mental harassment, and delay in realization.”

આ અર્થમાં, દંડ મૂળ રકમ જેટલો જ હોવો જોઈએ કે નહીં, તે કોર્ટના વિવેકાધિકાર પર રહેશે.

૨. અન્ય મહત્વપૂર્ણ ચુકાદા:

(1) Suganthi Suresh Kumar v. Jagdeeshan (2002) 2 SCC 420

• સુપ્રિમ કોર્ટનો નિર્ધાર:
• Sec. 138 હેઠળ કોર્ટ ફક્ત સજા જ નહીં પણ દંડ પણ ફરજિયાતરૂપે લગાવી શકે છે.
• જો માત્રસાધારણ સજાથાય અને દંડ ન લગાવવામાં આવે, તો તેNI Actની ભાવના સામે જશે.
• દંડની રકમ કેટલો હોવો જોઈએ તે કોર્ટ પર નિર્ભર છે, પરંતુ મોટાભાગે દંડ મૂળ રકમ કરતાં વધુ પણ હોઈ શકે છે.
• (2) K. Bhaskaran v. Sankaran Vaidhyan Balan (1999) 7 SCC 510
• મહત્વ:
• Sec. 138 હેઠળ દોષિત વ્યક્તિનેમહત્તમ2 વર્ષ સુધીની સજા અથવા દંડ (મૂળ રકમના 2 ગણા સુધી) અથવા બંને થઈ શકે છે.
• દંડ અંગે સ્પષ્ટતા કેમૂળ રકમ જેટલો જ દંડ ફરજીયાત નથી.
• જોફરિયાદી ન્યાયસંગ્રહ મેળવવા માટે લાંબો સમય રાહ જોઈ રહ્યો હોય, તો કોર્ટે વધુ દંડ પણ લગાવી શકે.
• (3) Gujarat High Court – Hasmukh @ BachubhaiChunilal Soni v. State of Gujarat (2019)
• વિશેષતા:
• ચેક બાઉન્સ કેસમાં ઓછી રકમનો દંડ લાગુ કરવાનો નીચલી કોર્ટનો ચુકાદો હાઇકોર્ટ દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યો.
• હાઇકોર્ટએ સ્પષ્ટ કર્યું કેSec. 138 હેઠળ માત્ર સામાન્ય સજા પૂરતી નથી, પરંતુફરિયાદીને ન્યાય મળે એ માટે પૂરતો દંડ પણ જરૂરી છે.
• મૂળ રકમ કરતાં વધુ પણ દંડ થઈ શકે છે, જો કોર્ટ યોગ્ય માને.
• સજા:
• મહત્તમ2 વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ (મૂળ રકમના 2 ગણા સુધી) અથવા બંને.
• દંડ અંગે સ્પષ્ટતા:
• કોર્ટ પાસે સંપૂર્ણ વિવેકાધિકાર છેકે તે દંડમૂળ રકમ જેટલો અથવા વધુ પણ લાદી શકે.
• જોઆરોપી ફક્ત સજા ભોગવીને છૂટી જવાનો પ્રયાસ કરે, તો કોર્ટ દંડ વધારી શકે.
• નીચલી કોર્ટમાં કેસ પાછો મોકલવા અંગે:
• જો દંડ નક્કી કરવા માટે સ્પષ્ટતા ન હોય, તો હાઇકોર્ટ એવા કેસોમાં ફરીથી સુનાવણી માટે કેસ નીચલી કોર્ટમાં મોકલી શકે છે.
• જેમ કેGujarat HC – RameshbhaiSomabhai Patel v. State of Gujaratકેસમાં કરાયું.

૩. આ કેસનો નીચલી કોર્ટમાં રિ-ટ્રાયલ માટે મોકલવાના પાયાનાં મુદ્દા:

• જો નીચલી કોર્ટ માત્ર સજા આપે, પણ દંડ અંગે સ્પષ્ટતા ન કરે, તો હાઇકોર્ટ દ્વારા કેસ પાછો મોકલી શકાય.
• Sec. 138 હેઠળ સ્પષ્ટ છે કે દંડ ફરજીયાત છે, તેથીમૂળ રકમ જેટલો કે વધુ દંડ નક્કી કરવા માટે, ફરીથી ટ્રાયલ કરી શકાય.
• જજ દ્વારા દંડ નક્કી કરતા ન્યાયસંગ્રહ (compensation) અને નુકસાન (damages) પર પણ વિચાર કરવો પડશે.

૪. મુખ્ય મુદ્દાઓનો સાર:

• મૂળ રકમ જેટલો જ દંડ ફરજીયાત નથી.
• સાધારણ સજાની સાથે દંડ પણ લગાવી શકાય.
• કોર્ટ પર નિર્ભર છે કે દંડ કેટલો મૂકવો.
• જો દંડ ન લગાવવામાં આવે, તો હાઇકોર્ટ દ્વારા કેસ ફરીથી ટ્રાયલ માટે મોકલી શકાય.
• Gujarat HC અને SC ના ચુકાદાઓમાં સ્પષ્ટ છે કે દંડ મૂળ રકમ કરતાં વધુ પણ હોઈ શકે.

૫. વકીલ સાહેબશ્રી માટે અગત્યની ટીપ્સ:

• ફરિયાદીની તરફેણમાં:
• દંડ વધુ લાગુ કરવા માટેન્યાયસંગ્રહ અને નુકસાનના પુરાવા રજૂ કરો.
• હાઇકોર્ટનાRameshbhai Somabhai Patel (2022) અને Suganthi Suresh Kumar (2002)કેસનો ઉલ્લેખ કરો.
• બચાવ પક્ષ માટે:
• દંડ ઓછો રાખવા માટેમાર્મિક પરિસ્થિતિઓ (mitigating circumstances) રજૂ કરો.
• આરોપી આર્થિક મુશ્કેલીમાં હોય અથવા પહેલેથી જ ચૂકવણી કરવા તૈયાર હોય, તો દંડ ઓછો રાખવાનો દલીલ કરો.

સવિશેષ નિષ્કર્ષ:

ગુજરાત હાઇકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના નાણાકીય ચુકાદાઓ પરથી એવું સ્પષ્ટ થાય છે કે મૂળ રકમ જેટલો જ દંડ ફરજીયાત નથી,અનેસાધારણ સજાની સાથે દંડ પણ લાગુ કરી શકાય.જો નીચલી કોર્ટ દંડ નક્કી કરવામાં નિષ્ફળ જાય, તો હાઇકોર્ટ એ કેસ પાછો મોકલી શકે છે.આ માટે Gujarat HC અને SC ના મહત્વપૂર્ણ ચુકાદાઓનો સંદર્ભ લઈ શકાય.